Ψυχολόγος ΜSc – Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια,
απόφοιτος του τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ.
«Κι είναι πολύς ο χρόνος να τον μετράς μ’ ένα ρολόι στη θέση της καρδιάς»
Σ. Μάλαμας
Μικρές ή μεγάλες απώλειες βιώνουμε συνεχώς, καθώς είναι αναπόφευκτο κομμάτι της ζωής. Από τον θάνατο ενός αγαπημένου ατόμου στην ζωή μας, το διαζύγιο, το τέλος μιας συντροφικής σχέσης, απόλυση από την δουλειά, ανεργία, η αποξένωση μεταξύ φίλων / συγγενών είναι μερικές από τις απώλειες που συνήθως πυροδοτούν συναισθήματα άγχους, απόγνωσης ή μοναξιάς και μας φέρνουν αντιμέτωπους με τη διαδικασία πένθους, για την οποία γίνεται λόγος στη συνέχεια. Μιλώντας όμως για απώλεια και πένθος, τί είναι αυτό που χάνουμε και τί μπορεί να κερδίσουμε με το πέρασμα του χρόνου;
Απώλεια και εξέλιξη: τι σχέση έχουν οι δύο αυτές έννοιες;
Όμως, δεν είναι απαραίτητο να βιώνουμε το αίσθημα της απώλειας μόνο για δυσάρεστες καταστάσεις της ζωής. H απώλεια είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την εξέλιξη, καθώς διάφορα γεγονότα ζωής, θετικά ή αρνητικά, συνοδεύονται από αίσθημα απώλειας. Η συνταξιοδότηση, μια υιοθεσία, μετακόμιση, το παιδί που φεύγει για να σπουδάσει, το παιδί που «φεύγει» επειδή παντρεύεται, είναι μόνο μερικά από τα σημαντικά γεγονότα που βιώνει ένα οικογενειακό σύστημα και φέρνουν αλλαγές και ανακατατάξεις. Τα γεγονότα αυτά συμβαίνουν ως επί το πλείστον στη ζωή όλων και ανάλογα με το πόσο σημαντικά είναι για το άτομο ή την οικογένειά του, ονομάζονται κομβικά σημεία ζωής.
Επιπλέον, αποτελούν ένα ξεχωριστό σημείο στον χρόνο ζωής της οικογένειας καθώς σηματοδοτούν:
- την αλλαγή μιας συνεχιζόμενης ως τώρα κατάστασης
- τον ανακατασκευή των ρόλων και των σχέσεων μέσα στην οικογένεια
- τον επαναπροσδιορισμό της ταυτότητας του ατόμου με στόχο το πέρασμα σε μία νέα άγνωστη ή πρωτόγνωρη κατάσταση που συνήθως φαντάζει τρομερή.
Το τέλος μιας κατάστασης όπως την ξέρουμε και η έναρξη ενός νέου κεφαλαίου στην ζωή μας συνοδεύονται συνήθως από άγχος, φόβο για το άγνωστο και το απρόβλεπτο, θλίψη, αίσθημα μοναξιάς, σύγχυση της ταυτότητας του εαυτού και πλήθος άλλων υπαρξιακών αναζητήσεων. Με άλλα λόγια, όσο μεγαλώνουμε και οι ρόλοι μας εμπλουτίζονται, βιώνουμε πένθος για όσα αφήνουμε πίσω μας, αποχαιρετούμε παλιά στοιχεία της ταυτότητάς μας και καλούμαστε να επαναπροσδιορίσουμε τον εαυτό μας και την σχέση με τους άλλους γύρω μας.
Τι είναι το πένθος;
Ως πένθος μπορούμε να ορίσουμε την συναισθηματική διεργασία που συνήθως ακολουθεί μια απώλεια. Ανάλογα με το πόσο σημαντικό ήταν αυτό που χάσαμε από τη ζωή μας, τόσο πιο έντονα είναι συνήθως τα συναισθήματα λύπης ή μοναξιάς που βιώνουμε. Σύμφωνα με την Kübler-Ross, η διαδικασία του πένθους βιώνεται σε πέντε στάδια: άρνηση, θυμός, η διαπραγμάτευση, το στάδιο της μεγάλης θλίψης και η αποδοχή. Φυσικά, πολλοί ειδικοί αμφισβητούν το μοντέλο αυτό, ενώ επίσης κάθε άνθρωπος πενθεί διαφορετικά.
Είναι καλό να αντιμετωπίζουμε αυτά τα στάδια ως ένα «χάρτη» στη διαδικασία του πένθους παρά ως αυστηρά κριτήρια του αν πενθούμε σωστά ή όχι. Ιδιαίτερα όταν πρόκειται για τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, η διαδικασία του πένθους μπορεί να γίνει ιδιαίτερα πολύπλοκη, με πολλές συναισθηματικές μεταπτώσεις και χωρίς να είναι ξεκάθαρο πόσο θα κρατήσει. Το σίγουρο είναι ότι το πένθος αποτελεί μια απόλυτα φυσιολογική προσπάθεια του οργανισμού να επεξεργαστεί την απώλεια και να προσαρμοστεί σταδιακά στη νέα πραγματικότητα. Σε αυτή τη βάση, είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι ο καθένας πενθεί διαφορετικά και έχει δικαίωμα να πενθήσει με όποιο τρόπο θεωρεί καταλληλότερο για εκείνον. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο που διαφοροποιεί τους ανθρώπους στη διαδικασία του πένθους είναι ο χρόνος. Όπως είναι γνωστό, δεν πενθούμε όλοι στον ίδιο χρόνο και αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές στα μέλη μιας οικογένειας που βιώνει την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Στη μελέτη γύρω από την φύση του πένθους γίνεται λόγος για μορφές μη τυπικού πένθους, όπως μπορεί να είναι το παρατεταμένο πένθος ή το καθυστερημένο πένθος.
Η πρώτη περίπτωση αφορά σε έντονα συναισθήματα θλίψης που δεν έχουν επεξεργαστεί αρκετά και επιμένουν ακόμη και μετά το πέρας του ενός χρόνου από τον θάνατο. Αντίθετα, στη δεύτερη περίπτωση, ο πενθών κρατά μέσα του τα συναισθήματα θλίψης /απώλειας και τα εκφράζει πολύ αργότερα, μερικές φορές σε ακόμη μεγαλύτερη ένταση. Και πάλι το ζητούμενο δεν είναι να βρούμε σε ποιά κατηγορία της βιβλιογραφίας εντάσσεται η δική μας μορφή πένθους, αλλά να εκτιμήσουμε το κατά πόσο μας επηρεάζει στην καθημερινή μας ζωή, στη λειτουργικότητα και στις σχέσεις μας.
Σε κάθε περίπτωση είναι χρήσιμο να δοκιμάζουμε πράγματα που μας κάνουν να νιώθουμε καλύτερα, όπως:
- να σεβόμαστε τη διαδικασία του πένθους μας και των άλλων
- να μην εκβιάζουμε το άτομο που πενθεί να αντιδράσει με ένα συγκεκριμένο τρόπο που ταιριάζει στη δική μας εμπειρία
- να συζητάμε και να κουβεντιάζουμε για τον θανόντα, αν αυτό μας βοηθάει
- να μην υποθέτουμε αυτόματα την κατάσταση του ατόμου που πενθεί, αλλά να δείχνουμε ενδιαφέρον λέγοντας: «καταλαβαίνω ότι αυτό είναι πολύ δύσκολο για σένα. Όταν θελήσεις, είμαι εδώ για να μου εξηγήσεις πώς αισθάνεσαι»
- να φροντίζουμε τους εαυτούς μας σωματικά και ψυχικά (αρκετή ξεκούραση, σωστή διατροφή, σωματική άσκηση, κοινωνικό δίκτυο, υποστήριξη από ειδικούς ψυχικής υγείας εάν νιώθουμε να δυσκολευόμαστε ιδιαίτερα).
Αντί επιλόγου
Το σημαντικό είναι να θυμόμαστε ότι τίποτα δεν κάνει εμάς ή τους γύρω μας που πενθούν μη φυσιολογικούς. Δεν υπάρχει συνταγή για σωστό πένθος, όλοι μας έχουμε δικαίωμα στο να αποχαιρετίσουμε αυτό που φεύγει από τη ζωή μας όπως και όταν θέλουμε. Φυσικά, αν ανησυχούμε για την παράταση/ένταση του πένθους μας ή των άλλων γύρω μας θα ήταν χρήσιμο να ζητήσουμε μια υπεύθυνη επαγγελματική γνώμη. Σίγουρα η απώλεια και η αλλαγή οδηγούν αναπόφευκτα σε νέες εμπειρίες που, με την πάροδο του χρόνου μας βοηθήσουν να μάθουμε καινούργια πράγματα για την εαυτό μας και την ζωή. Επίσης, μέσα από την απώλεια μας δίνεται η ευκαιρία να ωριμάσουμε και να συνεχίσουμε την ζωή μας, κρατώντας με αγάπη τις αναμνήσεις εκείνων που έφυγαν και έκαναν την ιστορία μας λίγο πιο πλούσια από πριν.
